Mykene of de verantwoording van een moordenares

Altijd al willen weten of de Trojaanse oorlog nou werkelijk om een vrouw werd gevoerd? Of hoe dat nou precies zat met Agamemnon, zijn vrouw Klytemnestra en hun kinderen (Orestes en Elektra) die een moedermoord pleegden? Ik wel, zeker nu ik over enkele weken het oude Griekenland ga bezoeken. Op deze en andere vragen over de Oude Grieken, geeft historica en publiciste Jacqueline Zirkzee in haar epos Mykene (2001) antwoord. Het 565 pagina’s tellende boek begint met een terugblik op de jeugd van Klytemnestra en haar zuster Helena. Jawel, de schone Helena om wie het allemaal draait in het beleg van Troje. Zirkzee werpt met haar visie, die gebaseerd is op jarenlang onderzoek, een ander licht op de verhalen die door grote schrijvers en dichters als Homeros, Aischylos, Euripides en Sophocles zijn opgetekend.

Er is behoorlijk wat afgeschreven en ver- en hertaald over de Oude Grieken, hun vechtersmentaliteit, hun heldenverhalen en hun mythologie. Om over hun kunst nog maar te zwijgen. Heldenverhalen en mythologieën blinken uit in vreemde wendingen om de geschiedenis te verklaren. Het verfrissende van de aanpak van Zirkzee is dat niet langer de goden de bepalers zijn van de geschiedenis: in Mykene nemen mannen en vrouwen beslissingen en stellen ze daden vanuit hun omstandigheden, hun karakter en hun wensen ten aanzien van de toekomst.

Zirkzee is er in geslaagd verhalen rond de Trojaanse oorlog in een soepel lopende historische roman te gieten. Vanuit het gezichtspunt van drie sleutelfiguren, Klytemnestra, Helena en Agamemnon, wordt het verloop van de geschiedenis die voorafgaat aan de Trojaanse oorlog, uiteengezet. Om je eerlijk de waarheid te zeggen, vroeg ik me in de eerste hoofdstukken af of ik het als lezer zou volhouden. De cadans van de vertellers en de verrassingen die zich onderweg ontvouwden waren echter zo meeslepend dat ik het boek in rap tempo uitlas. Oh’s en Ah’s vanwege de wendingen in de loop van de geschiedenis. Zoals die van Ifigenia, die in diverse tragedies voorkomt als de dochter van Agamemnon en Klytemnestra. De dochter die wordt geofferd om de godin Artemis gunstig te stemmen, zodat de wind zou opsteken en het leger na maanden windstilte eindelijk kon uitvaren naar Troje. In Zirkzees versie is ze de dochter van Helena die echter niets van het kind moest hebben, omdat ze – zelf nog een kind – zwanger raakte na een verkrachting en daarom het kind afstaat aan haar zuster Klytemnestra.

Nog een andere verrassing is dat Klytemnestra niet alleen woedend is als ze hoort van de ware toedracht van Ifigenia’s dood, haar razernij wordt nog groter als ze erachter komt hoe haar eerste man en haar oudste zoon om het leven zijn gekomen. Voor haar reden genoeg om een besluit te nemen. Ze keert zich van het aardse leven af en wijdt zich aan Hekate, de godin die haar zal bijstaan in de voltrekking van haar daad.

Zirkzee laat de sleutelfiguren hun verhaal zodanig vertellen, dat alle lijnen van de voorgeschiedenis aan bod komen. Zo kom je te weten hoe het komt dat Agamemnon en zijn broer Menelaos in Sparta terecht komen en waarom ze daar jaren zitten en niet in de stad van hun vader, Mykene. Het gruwelijke verhaal van Thyestes, de oom van Agememnon, die zijn zoontjes opgediend kreeg door Agememnons vader, Atreos van Mykene. Hoe Atreos tenslotte vermoord werd door een halfbroer (Aigisthos) van Agememnon en Menelaos. Dat Klytemnestra’s oog op Agamemnon valt nadat haar man en zoon vermoord zijn. Hoe Agamemnon een vertrouweling wordt van de koning van Sparta, Tindareos, die uiteindelijk toestemt in een huwelijk tussen Klytemnestra en Agememnon, die het koninkrijk Mykene zullen regeren en tussen Helena en Menelaos, die in Sparta de scepter zullen zwaaien. De broers van Klytemnestra en Helena, Kastor en Polydeukes (ook bekend als de Argonauten) komen zijdelings aan de orde in het boek. Vooral als redders van Helena, maar later ook in hun avonturen met Jason en Medea. Ook die verhalen lopen anders dan de versie van Euripides.

Dit vlechtwerk van verhaallijnen maakt deze tragedie, het heldenverhaal, eerder een familiegeschiedenis. Maar het is ook het verhaal van een vrouw die haar keuze om haar man te vermoorden verantwoordt in het jaar 1222 voor Christus, als er een schip is geland bij de oude vestingstad Mykene en Klytemnestra in haar vertrekken wacht op haar lot. Ze neemt het tijdelijk in eigen hand door haar bezoeker te vragen naar haar verhaal te luisteren. Te laat zal haar zuster terugkeren, Helena, de vrouw om wie duizenden mannen het leven lieten, tijdens het beleg van de stad Troje. Klytemnestra vertelt wat er vooraf ging aan de Trojaanse oorlog. Orestes is van begin tot eind in het verhaal aanwezig. Hij hoort haar aan. Niettemin overtuigt zij hem niet. Hij neemt het lot van haar over.

En de geschiedenis van Helena? Om daar een eensluidend antwoord op te krijgen, zou ik je willen aanraden het boek te lezen. Het is, volgens de auteur, nog verkrijgbaar.

Jacqueline Zirkzee – Mykene (2001) Historische Roman. Uitgeverij Conserve

Van de auteur zijn inmiddels nog twee historische romans verschenen: Tristan en Isolde (2004) en Heksenhuis (2008)